Gebiedsgerichte PFAS-aanpak: systeem- & governance analyse

• Identificeer in twee nader te bepalen casussen welke governance actoren een rol hebben in het opsporen en beperken van PFAS-emissies naar water, en hoe verantwoordlijkheden over dit netwerk verdeeld zijn.

• Analyseer de handelingsruimte van de actoren uit het casusonderzoek en inventariseer de mogelijkheden deze handelingsruimte, al dan niet gebiedsgericht, te versterken.

Belang en doel

PFAS is een groep van duizenden persistente, mobiele, toxische en milieuvreemde stoffen met een breed scala aan toepassingen. Via verschillende routes, waaronder voedsel en drinkwater, worden mensen aan hogere PFAS hoeveelheden blootgesteld dan de door het RIVM geadviseerde gezondheidskundige risicogrenzen. PFAS is ook een groep stoffen met (mogelijke) negatieve invloed op de staat van instandhouding van (aquatische en mogelijk terrestrische) natuur vanwege druk op ecosystemen en specifieke (doel)soorten, zoals vissen.
Nationaal en internationaal wordt beleid ontwikkeld om de PFAS-blootstelling van mens en milieu effectief te verlagen. Op 7 februari 2023 is het besluitvormingsproces voor een Europees verbod op PFAS in gang gezet. Het pesticiden-dossier laat zien dat een verbod effectief is, maar dat het uitfaseren van stoffen, en het verdwijnen uit het milieu, decennia kan duren. Daarnaast zijn PFAS al wijdverbreid in onze leefomgeving aanwezig en blijven dat ook nog een tijd.
Alleen een Europees verbod op PFAS is daarom niet voldoende om de blootstelling van mens en milieu de komende decennia voldoende te kunnen verminderen. Dit geldt specifiek ook voor blootstelling via drinkwater en hergebruik van reststromen uit zuiveringen. Daarvoor is, in ieder geval tijdelijk, ook een mix van bron-, route- en/of effectgerichte maatregelen noodzakelijk. Op basis van inzicht in de bronnen en routes van PFAS in oppervlaktewater kan de handelingsruimte voor het opsporen en verminderen van PFAS-emissies in de waterketen in kaart gebracht worden.

Ervaringen uit het mestbeleid (bijv. voor nitraat) laten zien dat een gebiedsgerichte aanpak complex en kennis- en informatie-intensief is, en dat partijen met verschillende belangen, bevoegdheden en handelingsperspectieven nieuwe samenwerking aan moeten gaan. Daarnaast kan deze samenwerking alleen effectief zijn als de betrokken partijen een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor de waterkwaliteit ervaren.
Dit project beoogt de herkomst van PFAS in oppervlaktewater van het Maasstroomgebied te bepalen door het combineren van reeds beschikbare meetdata uit SMWK met literatuur over PFAS-bronnen en gebiedsinformatie bij de waterbeheerders. Hierbij wordt gefocust op de 6 PFAS in de Maas die vanuit drinkwaterperspectief relevant zijn om te verminderen. Dit zijn PFOA, PFOS, PFNA, PFHpA, PFBA en TFA. Vervolgens worden met deze kennis handelingsopties van governance actoren op verschillende posities in de waterketen en watersysteem geïdentificeerd. Het project richt zich specifiek op branches/activiteiten die bijdragen aan een (semi-)diffuse belasting van het oppervlaktewater met PFAS, en de kleinere puntbronnen. Grote, reeds bekende puntbronnen, zoals de PFAS producerende of -verwerkende industrie en brandblusoefenplaatsen (zoals vliegvelden), vallen buiten de reikwijdte van dit project, omdat deze al in beeld zijn. De uitkomsten worden benut voor het opstellen van bouwstenen voor waterkwaliteitsbeheer vanuit een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid van overheden en ketenpartijen.

Opbrengsten en impact

Werkpakket 1 (Systeemanalyse):

• Een synthese van bestaande literatuur over potentiële emissiebronnen van de 6 drinkwaterrelevante PFAS in de Maas.

• Inzicht in de verspreiding, herkomst en potentiële bronnen van de 6 PFAS-verbindingen op basis van waterkwaliteitsdata uit de Schone MaasWaterKeten (SMWK).

• Inzicht in de informatie over herkomst en gedrag van de zes PFAS-verbindingen, die (wel en niet) kan worden ontleend aan PFAS-monitoring op verschillende posities in het watersysteem, al dan niet verrijkt met informatie uit literatuur en tools voor bronanalyse.

• Een set eenvoudige visualisatie en data-bewerkingstechnieken voor het in beeld brengen van de verspreiding en herkomst van PFAS in oppervlaktewater, op basis van meetdata.

Werkpakket 2 (Governance analyse):

• Overzicht van de actoren die onderdeel uitmaken van het (bes)sturingssysteem rond de opsporing en aanpak van PFAS-emissies naar het oppervlaktewater, inclusief een analyse van de formele en gevoelde verantwoordelijkheden en leemten daarin.

• Inzicht in de handelingsruimte die deze actoren reeds hebben ten aanzien van opsporing en aanpak van PFAS-emissies naar het oppervlaktewater op verschillende plaatsen in de waterketen, en de mogelijkheden die zij zien om deze handelingsruimte uit te breiden.

• Op basis van bovenstaande worden – waar mogelijk – casus overstijgende lessen geformuleerd voor een passende governance structuur ten behoeve van opsporing aanpak van PFAS in oppervlaktewater.

De opbrengsten worden als volgt overgedragen aan de drinkwaterbedrijven en belanghebbenden:

• Bondig rapport over systeemanalyse (voorkomen en herkomst van drinkwaterrelevante PFAS) en governance analyse (beleid- en netwerkanalyse, handelingsruimte).

• Delen van ruimtelijke informatie over het voorkomen en bronnen van PFAS in de
  SMWK-webviewer

• Bijdrage aan presentatie voor Internationaal Maassymposium.

Vanwege de urgentie van de PFAS-aanpak worden de opbrengsten direct openbaar. Hiermee zijn de ze direct bruikbaar voor bewustwording, monitoring, bronopsporing en beleidsontwikkeling m.b.t. PFAS.